حوزه: در زمينه علوم عقلى و مسائل فلسفى، اكنون در حوزه‌ها رغبت و رواجى ديده می‌شود كه از بركات انقلاب است و رهبرى امت كه به اين حركت، باور دارد، چه مسائلى را لازم می‌دانید كه با آن، آثار حكماى متاءلّه، بیش‌تر نشر يابند و دامن گسترند.

استاد: همان طورى كه فرموديد، الحمداللّه رشد عقلى مردم و بينش اجتماعى حوزه‌ها، به اين حقيقت رسيد كه بايد اصول عقائد را، با دليل و برهان تحكيم كرد و دليل و برهان، فلسفه است. منتهى، فيلسوف در گذشته، چون دكتر در اصطلاح جديد است؛ يعنى همان طور كه، دكتر الهى و مادى دارند، فيلسوف مادى و فيلسوف الهى داريم و بايد بين آن دو، فرق گذاشت. اين حكايتى را كه نقل می‌کنیم در قصص العلماء مرحوم تنكابنى آمده است كه مرحوم ملا آقا دربندى، به زيارت ثامن‌الحجج (ع) مشرف می‌شده، وقتى به سبزوار رسيده است، پرسش‌هایی را مطرح كرده و به خدمت حاجى ملا هادی سبزوارى، صاحب منظومه فرستاده است. مرحوم حاجى كه پرسش‌ها را ديد، می‌آید و قدرت جواب را دارد؛ و ثانیاً با مشغوليات، و سنّ و سال و گرفتاری‌های درسى، فرصت آن نيست که فوراً، جواب اين پرسش‌ها را بنگاريم و به شما، بدهيم. بعد، وقتى ملا آقاى دربندى، از سفر برگشت، در يكى از بلاد، كه به يكى از آقايان روحانى وارد شد، آقايان، براى ديدن ايشان آمدند. يكى از آنان گفت: شنيديم كه شما، پرسش‌های فلسفى به حاج ميرزا هادى سبزوارى داده‌اید و ايشان، جواب نداده است. به يك لحنى، كه يك مقدارى توهين به حاجى بوده است. مرحوم آقاى دربندى فرمود: اين طور نيست كه شما گمان می‌کنید. اگر حاجى و امثال حاجى نباشند كه جواب افراد ملحد و دهرى را، كه منكر مبدأ و معاد هستند، بدهند و اصل دين را، تحكيم نكنند، نوبت شما نمی‌رسد كه اصل برائت و استصحاب جارى كنيد!

واقعش، اين است كه اصول دين و ديگر امهات را، بايد دليل ثبات كند و بر كرسى بنشاند. دين، دين عقل و دليل است؛ دين برهان است. عقل، دليل و برهان هم فلسفه است. فلسفه اى كه فلاسفه الهى ما می‌گویند، فلسفه اى كه صاحب اسفار و شفا می‌گوید. در بعضى از نوشته‌هایم، قسمت آخر حديث مفضّل را بيان كردم كه امام صادق (ع) با مفضل، درباره وحدت صنع، صحبت كرده است كه وحدت تدبير، وحدت صانع و مدبر را می‌رساند. بعد امام صادق (ع)، ارسطو را ستوده است. (جلد دوم بحار را، نگاه كنيد) فرمود مفضّل، ارسطو مردم زمان خود را، از راه وحدت صنع، به وحدت صانع كشانده است و از اين راه، پيش آمده است. مرحوم استاد شعرانى می‌فرمود: ارسطو، مباهات كند به خودش، كه امام صادق (ع) نام او را بر زبان آورده است. بعد شعر حافظ را می‌خواند و می‌گفت : گويى حافظ از زبان ارسطو، خدمت امام، عرض می‌کنند:

من كه باشم كه بر آن خاطر عاطر گذرم*لطف‌ها می‌کنی اى خاك درت تاج سرم

البّته خاك در امام صادق (ع) تاج سر ارسطوهاست، حرفى نيست و لكن، ارسطو از راه وحدت صنع، مردم را به وحدت صانع می‌کشاند. هر چند مرحوم ديلمى در محبوب‌القلوب و مرحوم سید بن طاووس در كتابى راجع به نجوم، ارسطو و تنى چند از بزرگان را، در زمره انبياء نام برده‌اند. غرض اين است، كه نمی‌شود دين را، از برهان جدا كرد، همان گونه كه بارها گفته‌ام : قرآن و برهان و عرفان از همديگر، جدايى ندارند. قرآن، ملاك و مدرك همه حقايق است، ميزان و معيار قسط تمام آراء و افكار است. قرآن، متن برهان است. احتجاج طبرسى، احتجاج بحار و... را ببينيد. احتجاج يعنى با دليل و برهان با خصم صحبت كردن. احتجاجات خود قرآن را ببينيد. همان طور كه علامه طباطبائى فرمود: فلسفه يعنى دليل و عقل و برهان را از دين جدا كردن، ظلم عظيم است. نمی‌توان گفت كه در اجتماع ما، عقل و دليل و برهان نباشد. اجتماع، عقل و برهان می‌خواهد. در اصول كافى كه حديث، در كتاب وافى هم هست كسى از محضر امام، پرسش‌هایی می‌کند، وقتى جواب را می‌گیرد و می‌خواهد برود، امام می‌گوید: چرا از من نپرسيدى كه من، اين پاسخ را از كجاى قرآن، استنباط كردم. روايات ما، همه دليل و استنباط و برهان است؛ همه حجت است. در خود كتاب حجت كافى، ملاحظه می‌کنید كه امام می‌فرماید: با كسانى كه قائل به حجت دائمى به بدن عنصرى در زمين، نيستند، با آن‌ها به سوره انا انزلناه احتجاج كنيد تا بر آن‌ها فائق شويد. مگر می‌شود، بدون استدلال و برهان، دين بوده باشد. دين، متن احتجاج و استدلال و برهان است. در اين جا، من براى نقل قضيه اى، پناه به خدا می‌برم كه اگر در ميان حرف‌هایم، هواى نفس يا چيز ديگر باشد. من در ابتدايى كه قم آمدم، در سنه 42، آقايان و عزيزانى آمدند كه فقه و يا اصول شروع كنيم. مكاسب، كفايه و... خواستند. من عرض كردم حقيقت اين است كه من براى علوم نقلى مثل فقه، اصول و ادبيات و... بيش از علوم عقلى، زحمت کشیده‌ام؛ اما الحمداللّه تعالى، اين کتاب‌ها، درس داده می‌شود. ما آن چيزهايى كه گفته نمی‌شود، بگوييم، ما اصول عقائد می‌خواهیم، بحث امامت، عصمت انبيا و... این‌ها كه نيست يا کم‌تر هست، به آن‌ها بپردازيم و همين كار راهم كرديم.

مگر می‌شود، اجتماع را از برهان و عقل گرفت؟ این‌ها اصول، امهات و اصل و پایه‌اند. روى حساب تكامل انسانى، دو حرف داريم: يكى تجليه و ديگر تحليه. فقه در مقام تجليه است؛ يعنى آراستن ظاهر، ايجاد مدينه فاضله: شیخ‌الرئیس در الهيات شفا، اين بحث را طرح فرمود كه اگر مبدأ و معاد را به فرض كنار بگذاريم، آيا در اين دنيا، مدينه فاضله می‌خواهیم يا خير؟ هيچ كس، كتابى جز قرآن، سراغ ندارد كه مدينه فاضله بسازد. امّا اين قرآن، همان گونه كه تجليه آراستن اين دنيا را درست می‌کند، تحليه را هم، می‌سازد و فراهم می‌آورد.

حوزه: در اين زمينه، شبهه‌ها و اتهام‌هایی، طرح می‌شود. به نظر حضرت عالى، براى فصل الخطاب، چه می‌توان كرد؟

استاد: اين کشمکش‌ها، راجع به افكار، اشخاص و اديان، هيچ گاه به كلّى خاتمه نمی‌پذیرد. اما ريشه بسيارى از اختلاف‌ها و اتهام‌ها، جهل است. استاد نديده و يك چيزهايى پيش خودش می‌پندارد و به همان‌ها اكتفا می‌کند و نتيجه می‌گیرد.

كرده اى تأویل حرف بكر را*خويش را تأویل كن نى ذكر را

نوع فرمايش مخالفان، براى آن است كه پخته نيستند و استاد ندیده‌اند.

فلاسفه الهى و متاءلّه را مقايسه كنيد با مخالفان آنان، تا درجه اختلاف علمى، مقامى، اخلاقى و سير و سلوكى و آثارى آن‌ها، مشخص شود.

يك وقتى مرحوم علامه طباطبائى را، در خيابان زيارت كردم و در معيّت ايشان، تا در منزلشان رفتم. به در منزل كه رسيديم، ايشان تعارف كرد. عرض كردم : مرخص می‌شوم. ايشان، در پله بالا ايستاده بود و من پايين بودم و رو به من كرد و گفت: حكماى الهى، اين همه فحش‌ها را شنيد، سنگ حوادث را خوردند، قلم‌ها به دشنام و بدگويى آن‌ها، پرداختند، اين همه، فقر و فلاكت و بيچارگى را، از تبليغات سوء كشيدند، گاهى به كهك به سر بردند و گاهى ... با اين همه، حقايق را در کتاب‌هایشان نوشتند و گفتند. آقايانى كه به ما بد گفتيد و فحش داديد و زندگى را در كام ما، تلخ كرديد و مردم را عليه ما، شورانيديد، حرف اين است و حق اين است كه نوشته‌ایم و براى شما گذاشتيم. حال هر چه می‌خواهید بگوييد.

حرف حقشان را نوشتند و براى نفوس مستعده، به يادگار گذاشتند. تمام تلاش اين است كه منطق وحى را بفهميم. خداوند ملاصدرا را رحمت كند، مفسر است، محدث است، فقيه است، مرد سير و سلوك است. هفت مرتبه پياده به زيارت بيت اللّه الحرام مشرف می‌شود و بار هفتم در بصره، نداى حق را لبيك می‌گوید. ايشان در شرح اصول كافى، حديث امام سجاد (ع) را نقل می‌کند كه چون خداوند سبحان، می‌دانست در آخرالزمان مردم عميقى پيدا می‌شوند. در توحيد و در اصول عقائد، اوائل سوره حديد و سوره اخلاص را فرستاد. مرحوم آخوند می‌گوید: به اين حديث كه رسيدم، گریه‌ام گرفت. اين گريه شوق است و گريه عشق، چون خودش می‌بیند كه اين حديث، براى امثال اوست.

على بن ابى طالب قيروانى، كه به غلط، ديوان او به حضرت امام على (ع) نسبت داده شده است، اشعارى دارد:

الناس من جهة التمثال اكفاء*ابوهم آدم وامهم حواء

تا سخن را به آن جا می‌رساند كه: و الجاهلون لا هل العلم اعداء. ايشان نفرمود: والعالمون لا هل الجهل اعداء از طرف ديگر، نفرمود كه بين آنان، معادات و دشمنى طرفين است، فقط از آن طرف (جهال) دشمنى است. بالاخره، لكه هاى ابر به كنار می‌رود و آفتاب حقيقت، خودش را نشان می‌دهد كه الحمداللّه، پله پله نمايان می‌شود و مشاهده می‌فرمایید.

حوزه: در مقايسه بين فلسفه اسلامى و فلسفه اى كه در غرب هست، آيا تطبيقى بين اين دو فلسفه، لازم می‌دانید؟

استاد: طلبه، حواسش جمع باشد كه بخواهد درس بخواند، او می‌تواند كه زنگ تفريحش را، براى فرا گرفتن يك زبان خارج، دو زبان خارج اختصاص دهد. کتاب‌های علمى و اساسى به زبان فرانسه بسيار نوشته شده و الا ن اين آقايان هم خيلى در ترويج و اشاعه كتب اصيل كره زحمت می‌کشند. چندى پيش بعضى از آقايان برايم حكايت كردند: در فرانسه الا ن دارند کتاب‌های علماى بنام كره را به صورت دوره و سرى، چاپ می‌کنند، ترجمه می‌کنند؛ كه مثلاً كسى کتاب‌های شیخ‌الرئیس را بخواهد، يكجا بگيرد و کتاب‌های فارابى همين طور و آقايان ديگر، این‌ها هم همين طور.

به من فرمودند: الا ن آن‌ها دارند کتاب‌های آخوند ملاصدرا را، دوره‌اش را به طبع می‌رسانند و به طورى كه آن آقا به من حكايت كرد: مقدارى از اسفار را به زبان فرانسه ترجمه کرده‌اند و دارند کتاب‌های آخوند [دوره اسفار] را آن جا چاپ می‌کنند و همه آثار آخوند هم به همين صورت و علماى ديگر هم به همين نحوه. به زبان انگليسى هم همين طور. خيلى شنيدم كه دارند اصول می‌نویسند و به يك روش خاصى کتاب‌ها را به صورت اصول. خوب، خيلى خيلى زحمت می‌کشند.

و بايد افرادى كه قابلند، لايقند، زبان فهمند، در راه اعلاى معارف بوده باشد. شنيدم كه آنان دارند اصول جمع آورى می‌کنند؛ و از اين آقا پرسيدم : مراد شما و آن‌ها از اصول چيست؟ گفت می‌خواهند كه اين کتاب‌هایی كه از بزرگان و از نامداران و دانشمندان بزرگ كره، قديم و جديد، كه کتاب‌هایشان مأخذ است چاپ كنند؛ مثلاً اصول اقليدس را الا ن در كتب رياضى، اصول رياضيات، اين طور است. اصول اقليدس، مجسطى و... این‌ها همه بسيار مبوّند، كه به هر چاپ طبع بشود، صفحه چند و نمی‌دانم چاپ چند، لازم نيست كه يك نويسنده، خواننده را ارجاع بدهد، بلكه می‌نویسد شكل فلان مقاله چندم اصول اقليدس، يا شكل فلان مقاله چندم مثلاً مجسطی. این‌ها اصول است، كه به هر صورتى چاپ بشود، نحوه اى باشد كه در زحمت نيفتند. گرچه قرآن شاءنش، موقعيتش، عظمتش، فوق اين گونه حرف‌هاست كه ما بخواهيم مورد مثال قرار بدهيم، حالا مثلاً قرآن مجيد هر چاپى كه بشود، به هر شيوه، می‌گوییم آيه فلان، سوره فلان. اين آقايان به من گفتند كه الا ن در انگلستان هم دارند کتاب‌های اصول چاپ می‌کنند؛ کتاب‌های خيلى اصيل كه محقّقان و متتّبعان بايد از آن نقل كنند. این‌ها را دارند به يك روش سرى چاپ می‌کنند كه اين اصل باشد در كره و ديگر براى ارجاع يك متتبع و محقّق به كتاب ديگر، فلان نسخه چاپ مثلاً كجا؟ سنه چه؟ ديگر این‌ها نباشد، به اصل ارجاع بدهد، براى همه يكسان بوده باشد، مثل ديگر قواعد؛ مثلاً قواعد راهنمايى رانندگى و این‌ها كه براى همه جا يكسان است. حالا طلبه دو زبان ياد بگيرد، ياد بگيرد. طلبه حواسش جمع بوده باشد وقت خودش را تلف نكند، بخواهد درس بخواند، براى دو زبان ياد گرفتن، آن قدری وقت نمی‌بود و به خوبى می‌تواند اگر بخواهد تعطیلی‌هایش را قيچى كند، زنگ تفریح‌هایش را درس زبان خارج قرار بدهد، در يك مدت كمى می‌بیند كه وارد آن زبان شده، آشنا شده، ياد می‌گیرد. عمده همان است كه به عرض رساندم؛ بايد حواسش جمع باشد و عمرش را قدر بداند. يك وقتى مناسبتى پيش آمده بود، مرحوم آقاى طباطبايى يك مقدار تبرى می‌جست از بعضى از درس‌ها و محافل و آمد و شدها و می‌فرمود: مثل اين كه مردم قدر عمر را نمی‌دانند؛ عمر است اين، خيلى ارزشمند است، خيلى گران‌قدر است. همين طور آناتش متدرّجا با چه سرعتى دارد می‌گذرد و جناب وصىّ، علیه‌السلام، حضرت امير المؤ منين، فرمود: همين طور كه روز و شب را از شما می‌گیرند، خوب شما هم سعى كنيد كه از روز و شب چيزى بگيريد، يك چيز داشته باشيد. آن‌ها كه دارند می‌گیرند شما هم از روز و شب چيزى داشته باشيد:

روزها گر رفت گو رو باك نيست*تو بمان اى آنكه چون تو پاك نيست

تو هم از روز و شب چيزى داشته باشی. اين براى طلبه خيلى آسان است؛ و چه بسيار خوب كه به يكى دو تا زبان زنده روز آشنايى داشته باشد. به كار تحقيق او هم می‌آید. بهتر می‌تواند خدمت دينى كند؛ به قلمش، به زبانش، به خطابه‌اش، به جهات ديگرش. می‌تواند تحقيقات اصيل اسلامى را، حقايق و معارف اصيل اسلامى را به قلم و زبانش به ديگران برساند. خودش هم بهتر به عمق حرف‌های شرقى و غربى برسد و تحقيقاتى كه آنان دارند. آنان هم خيلى كار می‌کنند. الا ن بنده بسيارى از آثار آن‌ها را دارم كه در حول و حوش قرآن و روايات و رسائل قدماى ما دارند زحمت می‌کشند. يكى از ين آقايان كتابى درباره مرحوم مفيد نوشته به نام تطور كلام در دست جناب مفيد. اسم كتابش را در خاطر دارم، اسم شخصش را در خاطر ندارم. آقاى احمد آرام اين كتاب را ترجمه كرده است. اين تز يك نفر از اين آقايان دكترهاى غربى است كه تز خودش را تحول و تطور كلام، آن هم موضوع بحث خودش را جناب مفيد بزرگوار قرار داده. خوب اين آقا اين قدر بينش پيدا كرده، رجال علمى در كره را شناخته و آمده براى تز خودش، جناب مفيد را و مباحث كلامى و استدلالى كلامى ايشان را مورد بحث قرار داده و كتاب بدان مفيدى و خوب را نوشته است. اين براى يك طلبه خيلى زحمتى ندارد كه بتواند يكى دو تا زبان زنده كره را بعد از زبان عربى، كه زبان دینی‌اش است و بهترين زبان است و وسیع‌ترین زبان است و شیرین‌ترین و شيواترين زبان است، زبان منزل وحى است، بعد از او، بخواهد این‌ها را تحصيل كند، برايش آسان است. امّا قسمت دوّم، فرموديد: راجع به فلسفه غرب و فلسفه اسلامی. از اين حقيقت آقا نبايد بگذريم كه از جنبه فلسفه مادى آن آقايان زحمت كشيدند و می‌کشند و تحقيقاتى دارند و لكن راجع به آن تحقيقات فلسفه الهى درباره معارف انسانى، مقامات انسانى و فلسفه روحانى، آن فلسفه الهى كه از اين طرف طرفداران منطق وحى و اهل قرآن دارند، تفاوت بين اين آقايان و آن آقايان، به قدرى هست كه چه عرض كنم خدمت شما. نخير، اين عظمتى را كه اين آقايان دارند در الهيات، ما از غربی‌ها چيزى بدين پايه نمی‌بینیم و سراغ نداريم. آن‌ها خيلى مباهات كنند به حرف اين آقايان برسند. بدون هيچ گونه تعصب مذهبى عرض می‌کنم و به هيچ نحوه نمی‌خواهم اين جا اعمال تعصب بكنم. نخير. آثارشان محفوظ است و بسيارى از نوشته هاى آن آقايان را، فرمايشات آن آقايان را، مطالب خيلى ارزشمند آن آقايان را می‌بینیم. بعد ديديم، ديگرى آمده در مقابل نوشته : اين حرف را شيخ در شفا دارد و شیخ‌الرئیس در چند سال قبل از شما اين حرف را زده و شما حرف او را به زبان ديگر ترجمه کردید و به خودتان اسناد داده‌اید. خودشان با هم جنگ و دعوا دارند. از جنبه حكمت الهى، فلسفه الهى، مباحث عرفانى و مباحثى كه مربوط به سير و سلوك انسانى است و منطق وحی. خلاصه فلسفه حكمت متعاليه اى را كه اماميه دارا هستند، این‌ها متفردند و هيچ گونه آقايان، مطلقاً از شرق و غرب، به پايه معارف اين حضرات نيستند. البته، همان طور كه عرض كردم : در امور مادّى در تجربيات، این‌ها بله خيلى كوشش می‌کنند و خيلى زحمت می‌کشند. باز در همان امور هم می‌بینیم اين بزرگان ضوابط و مطالب و امّهات و حقايق را آورده‌اند، كه به پندارهاى واهى، ما این‌ها را كنار گذاشتيم؛ مثلاً جلد دوّم اسفار، كه در جواهر و اعراض است، آقايان نمی‌خوانند گرچه حالا كه ما گفتيم، دوره اسفار، همه را گفتيم نمی‌خوانند چرا نمی‌خوانید؟ كه اين در طبيعيّات است و طبيعيات، بله، نمی‌دانم حالا این‌ها نسخ شده و چطور شده است. اين را به دهان آقايان انداخته‌اند. با اين كه مرحوم آخوند صریحاً می‌فرماید: من در اسفار در طبيعيّات بحث نکرده‌ام و همه، مباحث الهيات است و در كتاب جواهر و اعراض اسفار، بحث حركت جوهرى است. يك قسمت از مباحث تكامل برزخى و مسائل ديگر بايد در جواهر و اعراض اسفار حل بشود و يك پندارهايى گرفتند و كتاب را كنار گذاشتند. يا مثلاً شفا را نمی‌خوانند، به خصوص جلد اول فلسفه‌اش را كه در طبيعيّات است نمی‌خوانند، كه طبيعيّات برداشته شده، نسخ شده است. آن اصول امّهات و حقايقى را كه شيخ در شفا در همان طبيعيّات شفا آورده، موضوعى است كه حضرت امام صادق، سلام اللّه عليه، به مفضّل درباره وحدت صنع صحبت فرمودند. مرحوم شيخ به اقتداى از امام صادق، سلام اللّه عليه، در اوائل طبيعيّات شفا، به همان نحو راجع به وحدت صنع و وحدت تدبير، پيش آمده و چه حقايقى را پياده كرده است كه اگر ما بخواهيم فرمايشات امام را در توحيد مفضل شرح كنيم، بسط بدهيم. مثال بياوريم، بايد بگوييم كه اين است كه شيخ در بيان گفتار امام آورده است.

این‌ها خانه نشين بودند. شايد آن بزرگان، می‌گفتند: حال كه دشمن، اين گونه آثار رسالت و ولايت را، از بين می‌برد، يك چند طلبه پرورش دهند تا اين آثار محفوظ بماند. حال ما كه لياقت نداشتيم، ولى آنان، اين گونه می‌خواستند.

امّا اين جنبه، كه آيا از ناحيه استاد، موفقيت به دست می‌آید يا شاگرد؟ از ناحيه هر دو، بايد باشد. هم استاد، بايد پخته، كتابى، اخلاقى و مربى باشد و از جانب شاگرد هم، جديت به تمام معنى باشد. در اين زمينه، من خاطرات زيادى دارم، امّا عرض كردم كه اگر بخواهم همه را بازگويم و بشكافم، ممكن است حمل بر مسائلى بشود. مثلاً همين آقاى آملى، يك وقت به من فرمود: آقا اين گونه فشرده درس نخوان، می‌افتی و ديگر نمی‌توانی پا شوی. يك مقدار به اعتدال درس بخوان.

بالاخره، هم كوشش و هم كشش می‌خواهد. صبر می‌خواهد و انسان جوياى علم و معرفت، همه چيز را بايد زير پا بگذارد مگر خدا و راه استكمال را. با پريشان خواطرى و كثرت تعلقات و همّ گوناگون داشتن و عدم استقامت، نمی‌توان به جايى رسيد. استاد بايد قوى و...باشد، امّا شاگرد هم بايد استقامت، داشته باشد. تا استقامت نباشد، كسى به جايى نمی‌رسد: ان الذين قالو ربنا اللّه ثم استقاموا، تتنزل عليهم الملائكه ...

حوزه: از ايام قديم، طلبه در مقابل در اين سؤال بوده است كه بعد از گذراندن مقدمات، به دنبال جامعيت برود يا دنبال تخصص؟ ذى فن شود يا ذى فنون؟ نظريات مختلفى وجود دارد، به نظر حضرت عالى، چه بايد كرد؟

استاد: ما هدفمان چيست؟ هدف ما، رسيدن به منطق وحى و دستورالعمل مدينه فاضله الهى است؛ و آن دستور، قرآن و سنت است، كه جوامع روايى، شعب قرآن هستند و از آن، نشاءت می‌گیرند و به تعبير من، قرآن متنزل است. آيا قرآن و جوامع روايى ما، چگونه است؟ اختصاصى است، يا همه چيز است؟

چگونه می‌شود كه آخوند، فقط يك رشته بداند؟ او، ادبيات می‌خواهد، منطق و فلسفه می‌خواهد، عرفان لازم دارد و... او بايد آنچه را، از ائمه معصومين در اين زمينه، وجود دارد، كه از بيان هر عارفى، سنگین‌تر است، بفهمد. فقه می‌خواهد، اصول می‌خواهد و... دين ما يك مجموعه دائرة المعارف الهى است كه بايد آخوند، اين دائرة المعارف را حل كند و به زبانش آشنا باشد.

طلبه اگر بخواهد درس بخواند، به خوبى اين دائرة المعارف را فرا می‌گیرد و در هر فن هم، مرد يك فن می‌شود! همان گونه كه بزرگانى را داريم. مرحوم فاضل تونى، نقل می‌فرمود: آدم وقتى كه به كتاب ارث جواهر می‌رسد، می‌بیند كه صاحب جواهر، يك رياضى دان توانايى بوده كه خوب از عهده تقسيم بندی‌ها و محاسبات، بر آمده است.

مگر می‌شود يك فقيه، رياضيات نداند؟ هیئت و نجوم نداند؟ لُمعه را ببيند مستند نراقى را ببیند، در بحث قبله چگونه بحث کرده‌اند؟

جناب شيخ بهائى در مفاتح الفلاح، در بحث صبح صادق و صبح كاذب، وقتى می‌خواهد، بحث ریاضی‌اش را مطرح كند، با آن كه خود، خريّط فن است، اما از كتاب تذكره علامه حلى، كه كتاب فقهى است، بحث رياضى را، نقل كرده است. مرحوم علامه حلى را ببينيد. مرحوم استاد شعرانى، می‌فرمود: در هر فن، ما بخواهيم فردا على را به عنوان نمونه، به قلم بياوريم بايد به سراغ علامه حلى برويم.

طلبه، اگر بخواهد درس بخواند، می‌تواند هم اديب شود، هم فقيه بشود، هم رياضى دان بشود و هم می‌تواند طبيب بشود، همين گونه كه بوده‌اند؛ مثلاً استاد شعرانى را در نظر بگيريد، از يك طرف، مدخل اصول نوشته، از يك طرف، كفايه را شرح كرده، از يك طرف، رسائل را شرح فارسى كرده است. قواعد مرحوم علامه را حاشيه زده و بر مختصر، شرح نوشته و بر وافى، تعليقه دارد و بر مجمع البيان، حواشى دارد و رسائل ديگر كه از ايشان، به يادگار مانده است. قانون تدريس می‌کرد. اسطرلاب و زيج و مجسطى می‌گفت. زبان می‌دانست. آقايان ديگر هم، به نوبه خود، همين گونه بودند.

اين گونه كه من بگويم، عالم يك فن بشوم، اين ترس و وحشت از درس خواندن است. در يك جاى شفا، شيخ عنوان می‌کند كه كسانى كه از تحصيل می‌ترسند و می‌گویند بسمان است و نمی‌خواهد ما، همه چيز را بدانيم، اين، مزاج معتدل ندارد؛ يعنى مريض است. يك بيمارى روانى و روحى يا بيمارى دنيازدگی. اين بيمارى، او را به سوى دنيا و ماده می‌کشاند و او خود، متوجه نيست. اين، بايد خودش را معالجه كند. انسان، نبايد از تحصيل خسته بشود، به خصوص، كسى كه می‌خواهد با منطق وحى و زبان ولايت، آشنا بشود. زبان طلبه، بايد اين باشد:

مرا تا جان بود در تن بكوشم

مگر از جام او، يك قطره نوشم

طلبه، اگر حواسش جمع باشد، خوب درس می‌خواند و در علوم و فنون گوناگون، صاحب ابداع هم می‌شود.

حوزه :درباره شيوه درسى كه در حوزه‌ها بوده و هست، اين روش، طبیعتاً امتيازهايى داشته و دارد و احتمالاً کاستی‌هایی هم ممكن است داشته باشد از لحاظ متون درسى و غيره به نظر حضرت عالى، مزاياى اين شيوه، چيست؟ و اگر کاستی‌های وجود دارد، چه راه‌هایی را براى رفع اين کاستی‌ها، يادآور می‌شوند.

استاد: بنده، عرضم اين است كه ره چنان رو كه رهروان رفتند. بهترين روش را، روش پيشينيان خودمان می‌دانم. از حذف بعضى از کتاب‌ها كه امروزه حذف شده راضى نيستم. مثلاً قوانين و فصول برداشته شد، حيف است. قوانين وعدة الاصول شيخ طوسى، غير از مسائل رايج اصولى، مباحثى ارزنده دارند؛ مثلاً در عدّه و قوانين اين بحث را، طرح فرموده‌اند كه جناب رسول اللّه (ص) پيش از بعثت، به چه دينى بوده است؟ در آخرين قانون قوانين (ج 1، چاپ عبدالرحيم) مطرح می‌کند: الحق ان نبيّنا (ص) كان قبل بعثته على دينه.

چرا، این‌ها را طلبه نشنود؟ بحث نشود؟

طلبه بايد مطول بخواند، كشاف ببيند، تفسير مجمع البيان بخواند. يكى از توفيقاتى كه داشتيم، اين بود كه نزد مرحوم شعرانى، كتاب شرح شاطبى خوانديم. اين كتاب هزار و خرده اى بيت شعر است، در تجويد استدلالى قرآن.

استاد شعرانى می‌فرمود: اين كتاب در زمان ما، درسى بود. مجمع البيان را نزد ايشان، خوانديم. مجمع، يك كتاب سنگين علمى و اساسى است. طلبه چگونه ملّا بشود؟ ما با اين كه، اين کتاب‌ها را خوانديم و مباحثه كرديم و گفتيم اين دو كلمه را بلديم! اگر این‌ها خوانده نشود، طلبه به كجا می‌خواهد برسد؟ اين شتاب‌زدگی ما، درست نيست و حيف است. با شتاب‌زدگی، كسى به جايى در تحصيل شتاب زده‌اند و در صحبت‌ها، از كتبى صحبت به ميان می‌آید كه طبق متعارف، نبايد مشغول به آن كتب باشند. معلوم است كه خيلى زود، بالا آمدند و با شتاب درس خواندن، اين گونه انسان ملّا نمی‌شود! مگر كسى بخواهد يك سرى اطلاعات داشته باشد و الّا با اين گونه شتاب و بدون تأمل كافى، كسى به جايى نمی‌رسد. راه ملّا شدن، اين نيست. بايد مقدمات كار، قوى و محكم باشد. در بسيارى يك نحوه عجله وجود دارد كه این‌ها، بعداً پشيمان می‌شوند و اين حيف است. رسم و روش تحصيل، اين نيست. با تاءنّى بالا بيايند همان طور كه رسم پيشينيان بود كه حتى درس‌ها را، پيش مطالعه می‌کردند، تا چه رسد به مباحثه و مذاكره.

اكثر کتاب‌هایی را كه عرض كردم، مباحثه كرديم. البته در نوع مباحثه ما، ممكن است ايراد و انتقاد باشد؛ مثلاً كفايه را خدمت آقاى شعرانى می‌خواندیم يك ساعت به اذان صبح مانده مباحثه‌اش می‌کردیم. يا تمام اشارات را كه مباحثه كردم، ساعت يك بعد از ظهر بود. پيش از صبح، بين الطلوعين، اسفار، يا مكاسب، يا جواهر و... مباحثه می‌کردیم. علاوه، پيش مطالعه داشتيم. يادداشت هم می‌کردیم كه الا ن هم، چه بسا از یادداشت‌های گذشته استفاده می‌کنیم.

حوزه :غير از متون درسى، روش‌ها و سنت‌هایی كه در بين حوزه هاى قديم، متداول بوده است و به پيشرفت تحصيل كمك می‌کند، اگر توصیه‌هایی داريد، بفرماييد.

استاد: اين سؤال را، افراد گوناگون از آقايان طلاب، می‌کنند كه ما چه كنيم؟ به آن‌ها عرض می‌کنم، همّ شما، به کتاب‌های درسى باشد. چون کتاب‌های درسى، کتاب‌های سنگينى است و عقل، وقتى مطالب سنگين را حلّ كرد، کتاب‌های ساده و سبك خود به خود، حلّ می‌شود. در اين جا بايد، حرف فهميدن را آموخت. وقتى حرف فهميدن را آموخت، وقتى حرف فهميدن را آموختيم، حرف‌های ديگر را، می‌فهمیم و چون يك مقدار، بايد تنوّع باشد، به کتاب‌های روايى اخلاقى و... هم بپردازد. تنوع طلبه، بايد قرآن، تفسير، روايت و کتاب‌های ادبى باشد، تا بتواند حوزه را حفظ كند

طلبه استاد كتابى می‌خواهد كه مطلب را، از كتاب برايش استنباط كند و آقاى فاضل تونى، ملّاى كتابى است. ايشان (مرحوم شعرائی) فرمود: وقتى ما به سنّ شما، در تهران بوديم، همين جناب فاضل تونی، از اساتيد بنام اصفهان بود و شما اگر بتوانيد محضر ايشان را درك كنيد، مغتنم است.

ما به توفيق خداوند مؤلف القلوب، خدمت ايشان رسيديم و خداوند، قلب آن عالم جامع معقول و منقول را، چنان نسبت به ما ملايم فرمود و الفت داد كه يكى دو بار كه براى درس، مراجعه كردم و نپذيرفت؛ اما در دفعه سوم، كه ديد من اصرار دارم، قبول كردند و بعد از شرح فصوص، شفا را، خدمتشان شروع كرديم.

من شفا را خدمت سه نفر خواندم : اكثر آن را، خدمت استاد شعرائى خواندم، از كتاب نفس تا آخر آن و از ابتدا تا بحث نفس، خدمت دو بزرگوار: مرحوم فاضل تونى و مرحوم آقا ميرزا احمد آشتيانی. ايشان (مرحوم آشتيانی) هم، جامع علوم عقلى و نقلى و بزرگ مرد علم و عمل بود. در تهران، قانون و طب، می‌فرمود. گرچه آقاى قمشه‌ای و استاد شعرائى هم، قانون می‌فرمود، امّا معروف بود كه آقاى ميرزا احمد آشتيانى، در قانون گفتن متفرّد است.

شفا را در خدمت آقاى فاضل تونى، شروع كرديم. يك روز چهارشنبه بود و من سؤال‌هایی از ايشان كردم، ديدم جواب‌ها آن گونه دلنشين نيست. بنده هم چون ايشان استاد بود، خودم را تخطئه می‌کردم كه من خودم نمی‌رسم. درس تمام شد. از محضرشان به خدمت آقاى شعرائى رفتم. در آن مدّت، صبح اوّل درس ايشان می‌آمدم و بعد به درس آقاى شعرائى می‌رفتم.

من در محضر ايشان (مرحوم شعرائی) گفتم من يك عرضى دارم كه صورت گستاخى شايد داشته باشد. فرمود: چيست؟ عرض كردم كه مثل اينكه آقاى فاضل تونى، از عهده شما بر نمی‌آید. امروز من سؤال‌هایی داشتم كه جواب مناسب نمی‌فرمود و حرف‌هایشان، دلنشين نبود.

استاد، مشغول نوشتن بود، ايشان، جوابى نفرمود. چند لحظه سكوت كرد كه آن سكوت، خيلى برايم گران تمام شد و خوردم كرد! بعد از آن، سربلند كرد و به من گفت : درس‌هایتان را کم‌تر كنيد، پيش مطالعه داشته باشيد، درست تأمل كنيد، مباحثه كنيد تا حرف را دريابيد!

من ديگر سكوت كردم. بعد از اين فرمايش من خيلى ناراحت شدم. با خود گفتم مبادا ايشان را هم، جاى ديگر می‌برم و پيش اساتيد ديگر، عنوان می‌کنم. خيلى ناراحت بودم. آن روز و شب، بسيار بر من سخت گذشت. تا فردا پنج شنبه، خدمت آقاى فاضلى تونى نمی‌رفتم، اما در محضر استاد شعرائى، درس تعطيلى داشتم رياضيات و هیئت و نجوم بنده، كه برايشان (مرحوم استاد شعرائی) وارد شدم، به محض نشستن، ايشان رو به من كرد و گفت : آقا! در آن اعتراض ديروز، به جناب فاضل تونى، حق با شماست. گفتم : چطور؟ ايشان فرمود: جناب فاضل، سكته كرد و ايشان را به بيمارستان، بردند. ديروز هم، مقدمات سكته ايشان بوده است كه خود ايشان هم، متوجه نبوده است. جواب كه درست نبود و حرف‌ها كه موزون نبود، به اين خاطر بوده است. من بعد از درس، فوراً به بيمارستان خدمت جناب فاضل تونى رفتم و از اين كه حرف من، گزاف نبود و آن جناب هم، تقصير داشت و مرحوم شعرانى هم، تصديق فرمود كه حرف من بى ربط نبوده است، آرام گرفتم.

اين كتاب الهيات، كه الا ن در دست من است، يكى از آثار همان بزرگوار، (مرحوم فاضل تونی) است كه در ابتداى آن نوشته است :

پس اكنون كه آفتاب عمر من، به افول می‌گراید، از اين توفيقى كه حاصل شد، بسيار شاكر و سپاسگزارم. شايد اين آخرين اثرى باشد كه از من، به چاپ می‌رسد و همچون فرزند روحانى عزيز، از من به يادگار بماند.

روزى كه استاد، اين كتاب را، به من اهدا فرمود و من در خدمت ايشان بودم، جزئيات آن را يادداشت کرده‌ام :

چهار بعد از ظهر دوشنبه 23 مهر ماه 1335 هجرى شمسى در تهران، منزل جناب استاد علامه فاضل تونى، به حضور مباركش مشرف شده بودم، اين اثر گران‌مایه كه يكى از تألیفات ارزشمند آن جناب است، به اين تلميذ دعاگو و ثناگويش اهدا فرمود: در آن روز، براى بنا گذاری درس شفا، شرفياب شده بودم كه شرح فصوص علامه قيصرى را، در محضر مباركش خوانده بودم و خواستيم درس شفا، شروع كنيم كه جلد اول آن را، از اول شروع كرديم. در درس شفا، تنها را قم سطور بود كه آن بزرگوار، مرحمت فرمود براى يك تن، تدريس می‌فرمود. در آن روز فرخنده از هر در، سخن می‌فرمود. گاهى می‌فرمود كه عمرم 78 سال است و... ايشان می‌فرمود: سالى در مشهد مقدس، مشغول تحصيل بودم. در ماه رمضان آن سال، فقط سه سحر، به نان و ماست به سر بردم و بقيه را بر اثر تنگدستى، به نان و پياز. ولى صفاى باطن و لذت معنوى و روحى را در همان سال، يافتم.

در ساليانى كه در تهران، بودم، قريب 11 سال در محضر مبارك حاج ميرزا مهدى الهى قمشه‌ای درس خارج فقه و اصول مرحوم آيت اللّه شيخ محمد تقى آملى، دروس مرحوم آقاى قزوينى، ميرزا احمد آشتيانى، و منطق منظومه را در محضر آقا شيخ على محمد جولستانى، حفظه اللّه، و منطق ارسطو را در خدمت آقاى دانش پژوه، كه در تهران هستند و خداوند، مؤیدشان بدارد، بودم من حدود چهارده سال در تهران بودم و از محضر آقايان، استفاده كردم. محضر شريفشان، خيلى آموزنده بود. اخلاقيات آنان، در بعد تعليم و تربيت عملى، بسيار ذی‌قیمت بود؛ و چه خاطراتى از اين آقايان داريم. مرحوم استاد شعرانى، خيلى در تعليم و تربيت، فعال بود. فراموش نمی‌کنم كه درس ايشان، تقریباً، هيچ تعطيلى نداشت. در طول سال، فقط دو روز، درس تعطيل بود: يك روز عاشورا و ديگر روز شهادت رسول اللّه (ص) و امام مجتبى (ع). يادم نمی‌رود كه يك روز تهران، برف خيلى سنگينى آمده بود. روز تعطيل رسمى هم بود. خواستم به درس بروم، برايم ترديد حاصل شد، امّا رفتم. وقتى به منزل ايشان، رسيدم، مقدارى مكث كردم، بالاخره در زدم. در را به روى ما گشودند، وارد شدم. عذرخواهى كردم كه با اين برف، نبايد مصدّع بشوم، ايشان فرمود: شما روزهاى پيش كه از مدرسه مروى، تا اين جا می‌آمدید، اين گداهاى گذر، بودند. امروز چطور؟ گفتم : بودند، آن‌ها در چنين روزهاى سرد، بازارشان گرم است! فرمود: آن‌ها كارشان را تعطيل نكردند، ما چرا تعطيل كنيم؟

بعد از اين مدت اقامت در تهران، به قم آمدم. اولين بار، محضر شريف و مبارك مرحوم علّامه طباطبائى را، درك كرديم و به حضورشان، تشرّف يافتيم و مقدّمات كار، يعنى درس و بحث‌هایمان را، برايشان عرضه كرديم و بعد ساليانى هم در محضر ايشان بوديم كه بسيار بسيار، محضر ايشان براى من، ميمون مبارك بود.

آن سال، كه من وارد شدم، حضرت آيت اللّه اراكى، مدظله، كتاب حج، می‌فرمود. من همان طور كه عرض كردم، كتاب حج را خدمت آقاى شعرانى، ديده بودم. در محضر شريف آيت اللّه گلپايگانى و حضرت آيت اللّه داماد تشرف حاصل می‌کردیم، و همچنان خوشه چين علم بزرگان بودم و هستم.

در طول مدّت، بناى درس و بحث همواره بود. از همان آمل، كه ما با درس خواندن، بالا می‌آمدم، چون خوب می‌خواندم و بالا می‌آمدم، کتاب‌های پایین‌تر را درس می‌گفتم، مثلاً وقتى مطول می‌خواندم، سيوطى و شرح نظام را، درس می‌گفتم. مطول را، شش دوره، درس گفتم، حاشيه را چندين دوره، منطق منظومه و شرح تجديد و... را هم درس گفتم.

بعد از ورود به قم، درس در منظومه شروع كردم، سه چهار دوره منظومه گفتم و اينك دوره چهارم اشارات است كه می‌گویم؛ و يك دوره اسفار را گفتم كه رمضان سه سال پيش، تمام شد و حدود 14 سال به طول انجاميد و اين دوره چهارم شرح فصوص قيصرى است كه مشغول هستم؛ و چهار دوره در حوزه علميه قم، شرح تمهيد گفتم و مصباح الانس را نيز چند ورقى مانده است كه تمام شود. در حدود 17 سال دروس رياضيات، هیئت، وقت و قبله را گفتم كه دروس معرفة الوقت و القبلة محصول آن درس‌هاست، حاصل درس‌های آن دوره. الا ن دوره دوّم را، شروع كرديم؛ و الحمداللّه تعالى به اين گونه خدمت، خداى قبول كند، مشغول هستيم. به همين وزان هم، آثارى داريم كه مستحضر هستيد. در حدود 34 رساله بزرگ و کوچک تاكنون از من، چاپ شده و خيلى هم هست كه براى چاپ آماده می‌کنیم كه ان شاء اللّه طبع شود.

حوزه :براى ما مقدارى از زندگانى شخصى خود از جهات معيشتى و غيره كه براى طلبه‌ها می‌تواند مفيد باشد، بيان بفرماييد.

استاد: درباره معيشت كه البته ما من دابة الا على اللّه رزقها.

اما:

با دو قبله در ره معبود نتوان زد قدم

يا رضاى دوست بايد يا هواى خويشتن

طلبه، معشوقش، درس و كتاب و استاد است و محضر استاد

به هوس راست نبايد به تمنّى نشود

كاندرين ره، بسى خون جگر بايد خورد

بايد با عزم و اراده و استقامت، پيش رفت. با تن پرورى و تجملات زندگى و پريشان خاطرى، نمی‌شود. امكان ندارد انسان بخواهد درس بخواند و دنبال آبادى و عمران دنيا هم باشد، اين دو با هم جمع نمی‌شود. جناب شیخ‌الرئیس ابوعلى سينا در يكى از رسائل خود به نام رساله سعادت حديثى را از پيامبر اكرم (ص) نقل می‌کند:

ان الحكمة لتنزّل من السماء فلا تدخل قلبا فيه همّ غد.

حكمت از آسمان نازل می‌شود، امّا بر قلبى كه در آن همّ و غصّه فردا هست، نازل نمی‌شود.

نفس مطمئنه، علوم و معارف را می‌گیرد. نفس مضطربه، به جائى نمی‌رسد. شخص پريشان خاطر، عالم نمی‌شود. همّ واحد می‌خواهد. اصولاً تعقل با تعلق جمع نمی‌شود.

کتاب‌های تذكره را بخوانيد، با شرح حال بزرگان، آشنا شويد. ببينيد كه در راه معشوقشان، كه تحصيل علم و كمال است، مشتهيات نفسانى را، زير پا گذاشتيد.

اين بود كه شيخ طوسى شدند، علامه حلى شدند، محقق طوسى شدند، فارابى شدند، ملاصدرا شدند، صاحب جواهر شدند و...

خاطره اى از مرحوم شعرانى دارم كه ايشان روزى از استاد خود، مرحوم ميرزا محمود رضوان قمى صحبت به ميان آورد. آقاى شعرانى اساتيد بسيار، ديده بود، هم در تهران، هم در قم وهم در نجف. در هر سه حوزه، اساتيد بسيار بزرگ داشته و يكى از اساتيد ايشان، مرحوم رضوان قمى بوده است كه تربتشان در ايوان طلا در جوار حضرت معصومه، سلام اللّه عليها، است. فرمود: روزى استاد رضوان قمى در درس اسفار، يك مقدار درنگ كرد، يك مقدار براى به دست آوردن مطلب، تأمل كرد، با وجود اين كه، ايشان استاد و خرّيط در صناعت بود. بعد كه مطلب را فرمود، براى تأملش، عذرخواهى كرد و فرمود: اگر شما در شرائط من بوده باشيد، همين چهار كلمه اى را كه من بلدم و می‌گویم، به كلّى از ياد، می‌برید و فراموش می‌کنید.

اساتيد ما، نقل می‌کردند كه ايشان (مرحوم رضوان قمی) عجيب به فقر، مبتلا بوده و بسيار زندگى سختى داشته، در عين حال درس و بحث و شاگرد پروری را تعطيل نمی‌کرده است. اينان مردانى بودند مجسمه تقوا و دین‌داری و این‌ها، براى ديگران حجتند.

حوزه :حضرت عالى، از حضور اساتيد فراوانى بهره‌مند گشته‌اید و جزء نادر افرادى هستيد كه در طول زندگى تحصيلى، از اساتيد زيادى استفاده برده‌اید. با توجه به اين ويژگى، بفرماييد تا چه حدود وجود اساتيد مبرز، در ساختن شخصيت و روان دانش پژوه، در تحصيل اخلاقيات، تأثیر دارند و آيا رمز موفقيت، بیش‌تر در استاد است يا در جديت تحصيلى؟ و به كدام يك از اين دو، بیش‌تر می‌توان بها داد؟

استاد: پيرامون اين سؤال، خاطره اى دارم، هر چند ممكن است خداى ناكرده جميل بر خودستايى يا چيز ديگر بشود، ولى براى روشن شدن موضوع، عرض می‌کنم.

يك وقتى، در محضر مبارك جناب آقاى قمشه‌ای، بودم، ايشان فرمود: آقا، شما خير می‌بینید.

من عرض كردم : الهى آمين. امّا آقا، شما چرا اين فرمايش را، می‌فرمایید و روى چه لحاظى، اين بشارت را به من داديد كه من خير می‌بینم؟

ايشان فرمود: چون شما را، زياد نسبت به اساتيد، متواضع می‌بینم. خيلى مراعات ادب با اساتيدت می‌کنی و آن‌ها را در نام بدن، نيك نام می‌بری. اين ادب و تواضع، سبب می‌شود كه شما، به جايى می‌رسید و خير می‌بینید.

بنده، حريم اساتيد را، بسيار بسيار حفظ می‌کردم سعى می‌کردم در حضور استاد تكيه به ديوار ندهم، سعى می‌کردم چهار زانو ننشينم. حرف را مواظب بودم زياد تكرار نكنم، چون و چرا نمی‌کردم كه مبادا سبب رنجش استاد بشود. مثلاً من يك وقتى، محضر همين آقاى قمشه‌ای بودم، ايشان در حالت چهارزانو نشسته بود، پاى ايشان را، بوسيدم. ايشان برگشتند و به من، فرمودند: چرا، اين كار را كردى؟ گفتم : من لياقت ندارم كه دست شما را ببوسم، همين كه پاى شما را ببوسم، براى بنده، خيلى مايه مباهات است. خوب! چرا من اين كار را نكنم؟ من قريب 11 12 سال، در محضر ايشان بودم. در اين ساليان، درس‌های ما شب‌ها بود، بعد از نماز مغرب و عشا: تمام منظومه به غير از منطق منظومه، و از اول الهيات اسفار تا آخر آن، و از اول نمط چهارم اشارت تا آخر آن را، در خدمت جناب آقاى قمشه‌ای خواندم. هر چند نزد اساتيد ديگر هم، براى خوشه چينى رفتم؛ مثلاً سه نمط آخر اشارات را، هم خدمت آقاى قمشه‌ای، خواندم و هم خدمت آقاى شعرانى و اسفار را هم خدمت هر سه بزرگوار: آقاى قشمه اى، قزوينى و شعرانی.

11 12 سال، خدمت آقاى قمشه‌ای بوديم. بخواهم در فضائل اخلاقى ايشان، وضع داخلى و زندگى ايشان و... عرايضى تقديم بدارم، می‌ترسم به ساحت مقدس آن جناب، جسارت بشود. ابتدا، كه به توصيه آيت اللّه شيخ محمد تقى آملى، خدمت ايشان رفتم و عرض كردم : من را آيت اللّه آملى فرستاده كه اگر امكان دارد، برايم درس و بحث بگذاريد، ايشان فرمود: من وقت ندارم و قبول نكرد. آن موقع من در مدرسه حاج ابوالفتح بودم و منزل ايشان هم، در همان نزدیکی‌ها بود. من دو سه روز صبر كردم. بعد مراجعه كردم و گفتم : بنده، همان طلبه اى هستم كه دو سه روز پيش آمدم، می‌خواهم برايم درس بگذاريد. يك منظومه می‌خواهم. چند تا منظومه، گفته می‌شود و من می‌روم، امّا به دل نمی‌نشیند. آقاى آملى، شما و آقاى شعرانى را، معرفى كرد. ايشان (مرحوم قمشه‌ای) هم، از مرحوم شعرانى، تعريف بسيار كرد و گفت : به محضر ايشان برويد. گفتم : ايشان هم وقت ندارد. مرحوم الهى فرمود: خوب من هم وقت ندارم.

مدت چندين روز، گذشت. دو مرتبه به منزل ايشان رفتم و گفتم : هر طور خودتان صلاح می‌دانید، شروع بفرماييد. ببينيد اگر ما قابل نيستيم، ترك كنيد. اگر هم طلبه بوديم، ما را به فرزندى بپذيريد. ايشان، اين دفعه خيلى نرم شده بود و گفت : حال اجازه بدهيد من يك مقدار پيرامونش، مطالعه كنم، فكر كنم ببينم وقت می‌شود يا نه؟

من خيلى خوشوقت شدم. بعد که به محضر ايشان، آمدم و ما را به شاگردى پذيرفت، بعدها ايشان فرمود:

من وقتى سماجت شما را ديدم و از شما، پرسيده بودم كه كدام مدرسه، هستيد. يك روز مدرسه آمدم، درب حجره‌تان قفل بود. از طلبه هاى آنجا، وضع شما را پرسيدم كه درس و بحث ايشان، چطور است؟ طلبه‌ها به اتفاق، از شما راضى بودند و گفتند مشغول درس و بحث است. محصل است و طلبه. با اين كه همه، از شما راضى بودند، منزل آمدم و براى قبول درس، استخاره كردم. اين آيه شريفه آمد: و مما رزقناهم ينفقون، اين بود كه دلم آرام شد و براى شما، درس قبول كردم.

مرحوم استادمان، جناب آقاى شعرانى، رضوان اللّه تعالى عليه، اگر كسى از ايشان كتاب می‌خواست، چون خودشان اهل كار بود و کتاب‌ها را لازم داشت، می‌فرمود: کتاب‌های من، لازم است و متعدى نيست. می‌برند و نمی‌آورند، بعد كجا دنبالش بگردم! امّا براى بنده، اين گونه نبود. هر وقت كتابى می‌خواستم، هيچ اين حرف‌ها نبود. می‌گفت : آن جا كتاب است، برداريد و يا خودشان می‌دادند. بعضى از نسخه هاى استنساخ شده، الا ن هست كه من از روى کتاب‌های ايشان، استنساخ كردم؛ مثلاً شرح اسطرلاب بيرجندى را، من نداشتم. از روى كتاب ايشان، استنساخ كردم و...

يك روز، من خدمت مرحوم آقا ميرزا احمد آشتيانى، براى عرض ارادت و احوال‌پرسی رسيده بودم. روز تعطيل بود (پنجشنبه يا جمعه). در آن نشست، ايشان از استاد خود مرحوم ميرزا حسن كرمانشاهى صحبت می‌کرد و از حالات او می‌گفت. (مرحوم آقا ميرزا احمد آشتيانى، از بزرگان علم و ادب بود پسر مرحوم آقا ميرزا محمد حسن آشتيانى و خودشان از علماى طراز اول تهران بود. مرحوم علامه طباطبائى به بنده فرمود: زمانى كه من و اخوی) آيت اللّه آقا سيد محمد حسن قاضی به نجف رفته بوديم، در نجف آن روز، آقاى آشتيانى بلامنازع اسفار می‌گفت. بعد از چند دقيقه، ايشان بلند شد و به كتابخانه خودشان رفت و حواشى مرحوم استاد كرمانشاهى را بر اسفار آوردو به من فرمود: شما اين نسخه را ببريد، استنساخ كنيد.

تا اين اندازه در شاگرد پرورى، محبت داشت. يكى از سعادت‌هایی كه خداوند متعال، نصيبمان كرده، از همان آمل، اساتيد ما، علاوه بر پختگى در درس و بحث، خيلى مهربان و دلسوز و مربّى بودند، خيلى آقايى و پدرى داشتند. محضر اساتيد من، همه شريف و عزيز بود. من در مدت چهارده سال كه خدمت مرحوم شعرانى بودم، غير از آن سكوتى كه عرض كردم، حرف درشتى از ايشان نشنيدم، مگر يك روز درس مكاسب بود، يك مقدارى حرف زير و رو شد. تشرى كه فرمود اين بود: آقا اين مطلبى نيست كه شما اين قدر پافشارى می‌کنید! همين قدر! شهد الله بنده غير از اين، حرف درشتى از ايشان، نشنيدم. آقايان ديگر هم همين طور. حرف‌های گراف و تند، نداشتند. در انصاف هم، بى نظير بودند. بيان اين واقعه، اگر چه براى من سخت است، امّا چون در اين جا، به كار می‌آید، نقل می‌کنم : يك روز در درس اسفار مرحوم شعرانى كه من تنها شاگرد بودم ايشان، حرف آخوند را كه مثالى بود تقرير كرد. من گوش دادم. عرض كردم : برداشت من، اين است كه مراد از امثال، چيز ديگر است. فرمود: نه اين طور نيست و توضيح داد. من، ديگر دنبال نكردم. فردا كه آمدم ايشان فرمود: برداشت ديروزتان از عبارت اسفار، درست است و حق با شماست. اين گونه، می‌پروراندند.

من حال حدس می‌زنم، اين كه آنان با چنان آغوش باز و گرمى ما را می‌پذیرفتند و وقت و بى وقت، مزاحمشان می‌شدیم، بدون اينكه ذره اى ناراحت شوند، با آن همه مشكلات (نه اين كه كسى خيال كند حالا مد شده كه، از زمان آنان و وضع زمان آنان، بناليم، خير خدا گواه است. شما نمی‌دانید رضاخان و پسرش، سر علم و عالم چه بلايى آوردند و كار اين بزرگان را، به كجا كشانيدند

از دير زمان، آرزوى اين گفت گو را داشتيم، آن را تمنا می‌کردیم و به عنوان واسطه خير، براى خوانندگان، در طلب بوديم، تا آن كه با حسن قبول و بزرگوارى استاد، به انجام رسيد و آن را در پيش ديد داريد.

استاد، فراتر از آنند كه ما در وصف ايشان، سخن بگوييم كه به گفته مولوى، ستاينده آفتاب، ستايشگر خويشتن است و از بينايى خود، اوصاف ميراند. بزرگ مردى كه از وارثان دنياى انديشه است و از معدود كسانى كه، زبان تفكر ديرين را می‌شناسد و آن را، پاس می‌دارد. فخر حوزه‌هاست و در علوم مختلف، حاوى دانش‌های بسيار. ذی‌فنون است و اين سلطه را، نه به بهاى شتاب، كه به همّت و رنج و تلاش، به دست آورده است. ساليان دراز، رنج‌ها را، بر جان خريد و زانوى تحصيل در جوار اساتيد گران، بر زمين ساييد و از خوان علم، مائده‌ها گرفت؛ و اينك از شاخسار اين شجره طيبه، بسيارند كه سود می‌برند و غنيمت می‌شمرند. آثار وجودى و كتبى استاد گران‌قدر، فراوانند و بسان فرزندان روحانى، در زمره صدقات جاريه آن بزرگوار، جاى دارند و تشنگان معارف را به كام می‌رسانند.

در اين مصاحبه، نكات آموزنده بسيارند و شيفتگان دانش، در جاى جاى آن، رهنمود می‌یابند و در دهليزهاى تنگ و تاريك زندگى، روزنه هاى نور را از گفته هاى ايشان، خواهند جست. در بيان زندگى اساتيد ايشان، اسوه هاى مطلوب حيات را می‌توان يافت؛ و در اطلاعات زندگى تحصيلى شان، كه به دشوارى و اكراه، بيان داشت، نكاتى اساطير گون از همت و پشتكار و توفيق.

در پاسخ ديگر پرسش‌ها كه محضر ايشان داشتيم، با گشاده رويى از رهنمودهاى خويش، ما را بهره‌ور ساخت و تلقّى خود را از مسائل گوناگون، بيان فرمود و گاه و بيگاه، آن را با خاطرات سرشار مزين كرد و بر شيرينى كلام، افزود. اما همان گونه كه خود گفته است و در متن سخن، آن را می‌یابید، اختلاف انظار، از قديم بوده است؛ و ديگران، ممكن است كه انديشه هاى ديگر داشته باشند. امّا طريق صواب، جز از راه برهان، عبور نمی‌کند و جدل و دشنام، چاره ساز نيست.

با تشكر فراوان از محضر استاد، كه با گرفتاری‌های فراوان و كسالت مزاج، مصاحبه با مجلّه ما را پذيرفت.

با آرزوى صحت و توفيق مدام براى استاد بزرگوار و طلب اقتدا از خداوند منان براى خود و عموم طالبان.

حوزه :نخستين پرسش، درباره زندگى تحصيلى، تدريسى و تحقيقى حضرت عالى است. گرچه صحبت از اين مقوله، براى اساتيد دشوار است، امّا براى طلاب و دانش‌پژوهان، بسيار آموزنده است كه از تلاش‌های تحصيلى و تحقيقى بزرگان حوزه، آگاه شوند.

استاد: بسم اللّه الرحمن الرحيم. الحمدللّه رب العالمين؛ و صلّى اللّه على سيدنا خاتم‌الانبیاء و المرسلين و على آله الطيّبين الطاهرين و على جميع عباد الله الصالحين و الشهداء و الصدّيقين.

در آغاز گفتار، بايد از محضر مبارك آقايان، تشكر كنم و دعاگوى شما، باشم كه در راه اعلاى معارف هستيد. خداوند سبحان، شما را ثابت قدم بدارد و سرّ و ذات شما را، به انوار و اسرار ولايت، نورانى بفرمايد. ان‌شاءالله.

بنده، در ابتدا كه از مدرسه ابتدايى در آمده بوديم، يك چند ماهى كه گذشت، يك بارقه الهى نصيبمان شد، كه ما را در مسير انبياء و سفراى الهى و طريق ارباب علم و معرفت، قرار داد.

با اين كه در آن زمان كه من به تحصيل معارف الهيّه اقدام كردم، زمانى بود كه به كلّى مردم، از يادشان رفته بود كه معادى در پيش دارند و مبدأ دارند و برنامه اى براى تكامل انسانى است و انسان را، حقيقت و واقعيت است. بنده، از خاطرم نمی‌رود، بدون هيچ استثناء، مساجد شهر ما (آمل) را، انبار پنبه و غلّات و اين جور چيزها، قرار داده بودند. ستم‌شاهی كه می‌شنوید، به معناى واقعى كلمه ستم‌شاهی بود.

آن سال كه ما طلبه شده بوديم، رضاخان اوضاعى براى كشور، پيش آورده بود. در آن زمان، گويا رضاخان به لحاظ اميال نفسانى، تا حدودى نمی‌خواست، به ساز آن كسانى كه او را سر كار آورده بودند، بر قصد و آن زمان بود كه او را، سرنگون كردند و چنان بود كه مساجد، اين گونه شده بود. ولو اين كه اين تعبير، به ساحت مقدس خانه خدا، جسارت آميز است، امّا بنده واقعيتى را به عرض می‌رسانم : يكى از مساجد شهر را، كه حالا آن را، آباد كرده و ساخته‌اید، طويله كرده بودند! مردم كه از دهات، با اسب و شتر می‌آمدند، آن جا را مورد استفاده قرار می‌دادند. فوق اين حرف هم هست كه به لحاظ اينكه خلاف ادب می‌شود، عرض نمی‌کنم.

در آن سال‌ها، من خردسال بودم، حدود 15 سال، و اوان تكليفم بود، يادم می‌آید كه همان موقع، به بعضى از مردم اعتراض می‌کردم كه چرا، خانه خدا، به اين صورت در بيايد!؟

اين بارقه الهى، ما را وادار كرد به مسجد جامع آمل، براى تحصيل رفتم، و دو سه نفر ديگر از آقايان هم، آمدند و كم كم مسجد جامع آمل، داراى چند طلبه شد كه مشغول درس و بحث بودند.

آقايان شهر ما، آن‌هایی كه اساتيد ما بودند و به گردن ما حق دارند و براى ما زحمت کشیده‌اند و الا ن، همگى در جوار رحمت حق آرمیده‌اند آن بندگان خدا، احساس كرده بودند كه وضع درس و بحث و روحانيت، به اين صورت، در آمده است. ما كه رفتيم و گفتيم می‌خواهیم طلبه شويم، آنان، چقدر ما را ناز می‌کردند و چقدر ما را، تشويق می‌فرمودند و تا چه حد هم، در راه تعليم و تربيت ما، در تلاش بودند و بسيار خوشوقت بودند كه در مسجد جامع، چند نفر طلبه براى درس آمده‌اند بعد از آن خرابی‌ها و از بين بردن آثار دين به دست رضاخان.

در آن زمان، بزرگانى در شهر داشتيم كه دو تن از آن‌ها، در مرتبه اوّل روحانيت آن شهر بودند. آن دو نفر، مرحوم آيت اللّه ميرزا ابوالقاسم فرسيو و آيت اللّه محمد آقاى غروی.

مرحوم آقاى فرسيو، حوزه تهران و نجف را، ديده بود و مرحوم آقاى غروى هم، حوزه تهران و نجف را، درك كرده بود و هر دو از شاگردان بنام حوزه نجف بودند. از شاگردان مرحوم نائينى و مرحوم اصفهانى و آقايان ديگر و مجتهد مسلّم زمان خودشان، به شمار می‌رفتند. اين دو نفر، در شهر محفوظ و مصون بودند. يعنى روحانيون را كه خلع لباس كرده بودند، اين دو نفر در لباس بودند.

مرحوم آقاى غروى، با آن سطح بالاى علمى، براى ما، صرف مير می‌گفت! ايشان می‌فرمود: من تعهد دارم، روزانه در خیابان‌ها و بازار آمل، هر روز به يك طرف قدم بزنم. تا مردم به كلّى روحانيّت را، فراموش نكنند و بدانند كه هنوز روحانيّت و طرفدارى از منطق وحى، هست و من فرض می‌دانم كه روزانه، خود را به مردم نشان بدهم.

ما حدود شش سال، در آمل بوديم، تحت مراقبت اين آقايان، كه الا ن هم خيلى به ياد آن‌ها هستيم : مرحوم آقاى غروى، مرحوم آقاى حاج شيخ احمد مشايى، مرحوم آقاى حاج شيخ ابوالقاسم ديدكوهى، مرحوم آقا شيخ عزيز اللّه طبرسى، كه بسيار زحمت كشيده و ملّاى كتابى بود. ايشان خوشنويس هم بود كه ما تعليم خط را، از ايشان فرا گرفتيم.

از ابتداى ورود به درس، يكى از بزرگان به نام مرحوم آقا عبداللّه اشراقى، رضوان اللّه عليه، روزانه می‌آمد و براى ما، رساله مرحوم آقاى اصفهانى را، كه در آن زمان، مرجع عصر بود، می‌گفت؛ مسائلى را كه براى يك جوان، در ابتداى تكليف لازم است.

درس‌های آقايان هم، بسيار منظم بود. در ابتدا، ما يك درس رساله عمليه، يك نصاب و يك درس امثله، داشتيم. اكثر کتاب‌های جامع المقدمات را خوانديم، نصاب را، به خوبى حفظ كرديم. بعد از آن، شروع كرديم به سيوطى و حاشيه، بعد از آن جامى و شمسيه و در كنار آن، تبصره مرحوم علامه را، می‌خواندیم. بعد به خواندن شرح نظام در صرف و مطول در معانى و بيان و بديع و مغنى در نحو. بعد از اتمام تبصره، به خواندن شرايع شروع كرديم و اكثر آن را قريب به يك دوره آن خوانديم و مباحثه كرديم بعد از آن، آقايان به ما اجازه دادند كه شرح لمعه و قوانين را، شروع كنيم. در آن وقت هنوز به ما اجازه نداده بودند لباس روحانيت بپوشيم. خيلى رد اين امور، مواظب و مراقب بودند. می‌گفتند زمانى لباس بپوشيد كه لااقل بتوانيد به رساله عمليه رجوع كنيد، به شرايع و تفسير بتوانيد مراجعه كنيد و چيزى، متوجه بشويد. می‌گفتند، براى لباس شتاب نداشته باشيد. مواظب ما بودند. چندين كتاب لمعه را در آمل، خوانديم و از قوانين تا مبحث عام و خاص را خوانديم، و بعد، به دستور مرحوم آقاى غروى لباس روحانيّت، پوشيديم.

در مجموع كتاب لمعه را در آمل، خوانديم و از قوانين تا مبحث عام و خاص را، خوانديم و بعد، به دستور مرحوم آقاى غروى لباس روحانيت، پوشيديم.

در مجموع، ما يك آمل بسيار منظم و مرتبى داشتيم. به ما تشويق كنند كه نماز شبتان ترك نشود، قرآن روز شما، ترك نشود. صبح قرآن بخوانيد و با وضو باشيد. مواظب گفتارتان باشيد. در اين جهات اخلاقى هم، خيلى مواظب ما بودند. از حق نگذريم بزرگان شهر ما، در دو جناح علم و عمل خيلى مواظب ما بودند و خودشان هم، بسيار مردم وارسته اى بودند. بنده، به نوبه خودم در اين شش سال كه شاگرد آنان بودم هيچ نقطه ضعفى در آنان نديدم. حركاتشان، معاشرت ايشان، همه خوب و پاكيزه بود و بسيار مردم قانعى بودند. در آن سختى روزگارشان، با چه صبر ايمانى، به سر بردند.

بعد از خواندن مقدارى از لمعه و قوانين، با اجازه آن آقايان به تهران آمديم.

در ابتدا بعد از رفتن به درس‌های آقايان تهران، ديديم كه ضرر كرديم كه از آمل آمديم. به خدمت مرحوم آيت اللّه حاج شيخ محمد تقى آملى رفتم و عرض كردم ما از آمل آمديم و چند درس رفتيم، این‌ها، افراد پخته و قوّى، نيستند و از عهده کتاب‌ها، آن طور كه آن آقايان (اساتيد آمل) بر می‌آمدند، بر نمی‌آیند.

ايشان آقايانى را معرفى فرمود و بخصوص مرحوم آقاى حاج ميرزا ابوالحسن شعرائى را خيلى ستود و به بزرگى ياد كرد و از جناب آقاى الهى قمشه‌ای هم نام برد. لكن آن دو، در سطح خيلى بالا بودند و آن وقت، ما لياقت نداشتيم كه به درس آنان، حاضر شويم.

از كسى كه بايد در ابتداى ورودم به تهران، نام ببرم كه بسيار به گردن من، حق دارد و پدرى فرمود و مثل يك پدر مهربان، من را پذيرفت و در تربيت و تعليم من، سهم به سزايى دارد، مرحوم آيت اللّه آقا سيد احمد لواسانى، رضوان اللّه است. بنده، بقيه کتاب‌های لمعه را با جمع ديگر از رفقا، تا آخر كتاب حدود و ديات در خدمت ايشان خوانديم. هم چنين از قسمت عام و خاص قوانين تا آخر آن؛ و در مدت سه سال، اين دو كتاب خوانده شد.

بعد شنيديم كه مرحوم آقاى شعرائى، به گفتن رسائل و مكاسب شروع فرمودند، ما هم ديگر احساس كرديم وقت آن است كه به اين درس برويم تا كم كم آشنا بشويم و بتوانيم به صورت شاگرد در محضر شريف ايشان باشيم. شركت من در درس ايشان، سرتاسر خير و بركت بود. من قريب سيزده چهارده سال، در محضر ايشان بودم و خيلى آن جناب، به گردن من حق دارد و بنده، اكثر کتاب‌ها را، در محضر ايشان خواندم.

تمام رسائل، مكاسب، كفايه، طهارت، خمس، حج وارث جواهر را پيش ايشان خواندم. ايشان، واقعاً مرد ذوالفنون بود. از جهت توسع در علوم، فرد نمونه و متفرّدى بود. مردى بود كه در فقه، اصول، ادبيات، طب، رياضيات، زبان، رجال، درايه، در قلم به فارسى و عربى در اخلاق و... واقعاً نمونه بود. بنده، اكثر کتاب‌های درسى را، خدمت آقاى شعرائى خواندم، بعد متوجه شدم كه ايشان در هیئت و رياضيات نيز، متبحرند. عرض حاجت كرديم. ايشان هم پذيرفتند و فرمودند پنج شنبه و جمعه‌ها، هیئت و رياضيات می‌خواندیم. ساليانى از هیئت فارسى قوشجى تا مجسطى و... را در محضر ايشان خواندم و حتى عمل به اسطرلاب و... را در محضر ايشان، كسب كرديم.

بنده، مرحوم آقاى قزوينى را نمی‌شناختم. ابتدا كه تهران رفتيم. ايشان تهران نبود و بعد از چندى، تشريف آورد. مرحوم آقاى شعرائى فرمود: كه آقاى ميرزا ابوالحسن قزوينى از قزوين به تهران، تشريف آورده، خوب است كه درس‌هایتان را، به نحوى تنظيم كنيد كه محضر ايشان را، نيز درك كنيد. مرحوم شعرائى، يك چنين معلّم مرّبى هم بود كه پدروار، ما را به اساتيد و درس و بحث معرفى می‌کرد. ما كه به محضر شريف مرحوم قزوينى، حضور يافتيم، آن جناب هم، در همان اوايل تقریباً در هفته دوّم محبت فرمود و يك روز بعد از درس، به من گفت كه شما بنشينيد، حرفى با شما دارم. ايشان، از درس و بحث من، سؤال كرد. من هم، درس‌ها و اساتيدم را، به حضور ايشان معرفى كردم. ايشان، بزرگوارى فرمود و دو درس اختصاصى، براى بنده گذاشت : يكى مصباح الانس، كه صبح‌ها براى من، می‌فرمود و يكى هم، اجتهاد و تقليد، در اصول، كه عصرها داشت. در اين دو درس، من تنها بودم. امّا در دو درس ديگر: يكى اسفار و ديگرى فقه بود، عمومى بود و آقايانى شركت می‌کردند و بنده، در خدمت آن آقايان بودم.

خواستم كه شرح فصوص قيصرى، و بعد از آن شفا را، شروع كنم، مرحوم آقاى شعرائى، فرمود كه اگر جناب فاضل تونى قبول كند كه اين درس‌ها را براى شما بگويد، خيلى خوب است. من عرض كردم كه اگر خدمت فلانى، برويم چطور است؟ نام يك آقايى را بردم. ايشان فرمود: آن بزرگوار، در خارج خيلى حرف می‌داند؛ امّا مُلّاى كتابى نيست.

در ادامه اين مطلب، برخي از احاديث معتبر وارده از حضرات معصومين (ع) در خصوص خواص و بركات تعدادي از خاتم‌ها و انگشتری‌ها جهت بهره برداري قرار گرفته است.

عقيق:

كافي/حضرت امام رضا علیه‌السلام: «عقيق نيازمندي را می‌برد و دست كردن عقيق نفاق را دور می‌کند.»

كافي/حضرت محمد صلی الله عليه و آله: «انگشتر عقيق به دست كنيد كه مبارك است و هر كس انگشتر عقيق به دست كند، اميد است كه فرجام نيك يابد.»

كافي/حضرت محمد صلی الله عليه و آله: «هر كس انگشتر عقيق به دست كند، به نيازهايش برسد.»

كافي/حضرت امام صادق علیه‌السلام: «عقيق در سفر مايه امان است.»

كافي/حضرت امام صادق علیه‌السلام: «هر كس انگشتري به دست كند كه نگينش عقيق است، تنگدستي نيابد و برايش جز به آنچه برايش نيكوتر است حكم نشود.»

كافي/حضرت محمد صلی الله عليه و آله: «چرا انگشتر عقيق نمی‌پوشی كه تو را از هر بدي پاس می‌دارد؟»

سيد بن طاوس/حضرت امام باقر علیه‌السلام: «هر كس در حالي صبح كند كه انگشتري با نگين عقيق به دست راستش كرده است، يا صبح كند و پيش از آنكه كسي او را ببيند، نگين انگشترش را به داخل دست بگرداند و سوره قدر را بخواند و بگويد: آمنت بالله وحده لا شريك له و كفرت بالجبت و الطاغوت و آمنت بسر آل محمد و علانيتهم و ظاهرهم و باطنهم و اولهم و آخرهم، خداي تعالي او را در آن روز او را از گزند آنچه از آسمان فرود می‌آید و به آسمان بالا می‌رود، و آن چه در زمين فرو می‌رود و از آن بيرون می‌آید، نگاه می‌دارد و تا شب در پناه خدا و رسول خدا باشد.»

عدة الداعي/حضرت امام باقر علیه‌السلام: «هر كس انگشتري از عقيق بسازد و بر آن محمد نبي الله و علي ولي الله را نقش كند، خدايش از مرگ بد نگاه می‌دارد و او جز بر آئين حق نمی‌میرد.»

فيروزه:

كافي/حضرت امام صادق علیه‌السلام: «هر كس انگشتر فيروزه به دست كند، دستش به گدائي دراز نشود.»

ياقوت و زمرد:

كافي/حضرت محمد صلی الله عليه و آله: «انگشتر ياقوت بپوشيد كه احتياج را می‌برد.»

كافي/حضرت محمد صلی الله عليه و آله: «پوشيدن زمرد آسانی‌ای است كه در آن سختي نيست.»

مهره يماني و بلور:

كافي/حضرت امير المومنين امام علي بن ابي طالب علیه‌السلام: «انگشتر مهره يماني به دست كنيد كه فريب شیطان‌های نافرمان را بر می‌گرداند.»

كافي/حضرت امام صادق علیه‌السلام: «چه خوب نگيني است، بلور.»